Met de verkiezingen net achter de rug, schreven we twee weken geleden over de aandacht voor financiële nood bij gemeenten in verkiezingsprogramma’s. Deze keer zoomen we in het sociale domein.
Conclusie: in de partijprogramma’s van de landelijke partijen is ondanks de media-aandacht en grote urgentie weinig ruimte voor de financiële nood bij gemeenten. Dit lijkt bizar. Maar waarom is dit eigenlijk een probleem? En welke taken komen onder druk te staan door financiële nood? Tijd voor wat verdieping op het sociaal domein.
Gevolgen van de decentralisaties
Sinds jaar en dag is het sociaal domein een grote kostenpost in de begroting van gemeenten. Maar sinds de decentralisaties in 2015 is het aandeel van het sociaal domein in de gemeentebegroting aanzienlijk toegenomen tot 42% van de totale lasten in de jaarrekening in 2019. Die lasten in het sociaal domein lopen beetje bij beetje verder op. Vooral in de werkelijke uitgaven. Deze stijging lijkt andere domeinen steeds verder ‘weg te drukken’, zo blijkt uit ons onderzoek naar de financiële positie van gemeenten. Zo dalen de kosten sterk op het gebied van volkshuisvesting, ruimtelijke ordening, stedelijke vernieuwing en grondexploitaties. Waar dit in 2011 nog 17% van de jaarrekening besloeg, was dit in 2019 nog slechts 7%.
Fysiek domein de dupe
In het rapport ‘Roeien met te korte riemen’ is te zien dat op deze manier de stijgende lasten in het sociaal domein bijvoorbeeld investeringen in woningbouw en ruimtelijke ontwikkeling steeds meer in de weg staan. Ook het recent verschenen rapport ‘Geld moet stromen?’ van het Centraal Planbureau (CPB) laat een verschuiving in uitgaven zien. Waar financiële meevallers uit de verkoop van energiebedrijven vóór 2015 door gemeenten vaker werden besteed in het fysiek domein, zijn de extra beschikbare middelen sinds de decentralisaties in 2015 met name in het sociaal domein besteed. Met als gevolg: minder geld voor wegenonderhoud, groenvoorziening, sportaccommodaties, het museum en de bibliotheek.
Financiële crisis verdiept verder
De tekorten in het sociaal domein zijn met name zichtbaar op het gebied van individuele voorzieningen jeugdhulp en Wmo. Niet alle taakvelden van het sociaal domein kampen met grote tekorten. Op een aantal taakvelden worden zelfs overschotten geboekt. De grote tekorten in het sociaal domein kunnen zo gemaskeerd worden door meevallers bij de Bijstand. En we weten; de vergrijzing gaat door (gevolgen voor WMO), de toename in de jeugdzorg versnelt (mede door Corona). Als straks door de economische gevolgen en het wegvallen van overheidssteun het aantal bijstandsgerechtigden groeit, dan verdiept de financiële crisis in het sociale domein zich verder. Indien het om dezelfde aantallen gaat als tijdens de financiële crisis in 2008, kan het tekort binnen het sociaal domein voor bijvoorbeeld de gemeenten in Zuid-Holland oplopen tot €500 miljoen op jaarbasis. Een allesbehalve geruststellende gedachte.