Nederland is een lappendeken van landschappen, dorpen, stadjes, steden en agglomeraties. Van bovenaf gezien is daarbij zelden sprake van ‘logische’ gemeentegrenzen. Waar sommige gemeenten bestaan uit één grote stad, tellen andere een (groot) aantal kleinere kernen en bestaan weer andere uit een grote stad met enkele kleinere kernen daaromheen. Sommige stedelijke gemeenten spelen een centrale rol ten opzichte van het grotere gebied: voorzieningen zijn vaak in de stad, maar bedienen ook inwoners uit omliggende gemeenten. Op deze manier vervullen steden soms functies die gemeentegrenzen overschrijden.
Specifieke problematiek
Een deel van deze steden is (hooguit) middelgroot en lijkt te kampen met een specifieke problematiek. Voor het ministerie van BZK reden om ons te vragen deze categorie gemeenten onder de loep te nemen. Welke middelgrote centrumgemeenten kent Nederland, wat zijn hun karakteristieken en met welke knelpunten hebben zij te maken? En vooral ook: welke oplossingsrichtingen zijn er?
Op basis van een mooi staaltje praktijkgericht onderzoek heeft Berenschot een beeld geschetst waar middelgrote centrumgemeenten zich in herkenden en een goed gesprek op gang gebracht!
Combinatie van wetenschap & praktijk
Wij pakte het onderzoek op vanuit een brede bestuurskundige expertise, plus de bagage van twee eerdere onderzoeken bij middelgrote centrumgemeenten Gorinchem en Tiel. Bij een dergelijk vraagstuk is een combinatie van wetenschap en praktijk vereist. Daarom stelden we eerst een datagedreven feitelijk overzicht samen van middelgrote centrumgemeenten in Nederland. Ook analyseerden we de bestaande literatuur en strategische stukken van koepels (zoals VNG) en individuele gemeenten. Minstens zo belangrijk zijn de ervaringen van gemeenten zelf: waar lopen zij tegenaan en wat zou hen kunnen helpen bij het oplossen van deze knelpunten? We selecteerden drie casusgemeenten en spraken met burgemeesters, gemeentesecretarissen, buur-burgemeesters en de provincie over de positie van de middelgrote centrumgemeente in de regio.
Toetsen en verrijken
Voor het toetsen en verrijken van ons onderzoek maakten we tevens gebruik van een interactieve sessie met (rijks)beleid en praktijk, en input van de wetenschap. In een ambtelijke werksessie met opdrachtgever en betrokken gemeenten en provincies werd er stevig gediscussieerd over de positie van middelgrote centrumgemeenten, knelpunten en onze aanbevelingen. Daarbij deed prof. dr. Caspar van den Berg, associé bij Berenschot, eveneens een duit in het zakje.
Regionaal sociaal contract essentieel
Eindresultaat: een beknopt, gedegen rapport over dit bijzondere slag gemeenten. Hierna volgen de voornaamste conclusies van de verkenning:
- Middelgrote centrumgemeenten vormen een categorie met specifieke kenmerken en problemen, maar niet elke middelgrote centrumgemeente vertoont álle genoemde kenmerken of kampt (in dezelfde intensiteit) met álle genoemde problemen.
- De problematiek van middelgrote centrumgemeenten doet zich voor op het niveau van de gemeente, van de stedelijke gemeente en van de middelgrote gemeenten. De problemen op deze niveaus werken op een specifieke manier door in middelgrote centrumgemeenten.
- Op bestuurlijk niveau manifesteert zich bij middelgrote centrumgemeenten een toenemende spanning tussen gevraagde en/of vereiste functies (stedelijke opgaven en het in stand houden van een regionaal verzorgingsgebied) en de middelen om eraan te voldoen (bestuurlijke, organisatorische en financiële kracht).
- Onze hypothese is dat de mate waarin een middelgrote centrumgemeente haar centrumfunctie(s) kan invullen en waarmaken, afhangt van het bestaan van een regionaal sociaal contract en de stevigheid ervan.
“Erg prettig om dit onderzoek te lezen, het verwoordt en maakt echt helder wat onze dilemma’s zijn.” – Burgemeester Margo Mulder van de gemeente Goes (een van de casusgemeenten)