Na jaren van vele ambtelijke rapporten over de noodzaak zetten politieke partijen vereenvoudiging van regels en toeslagenstelsel nadrukkelijk op de agenda in hun verkiezingsprogramma’s. De vraag is alleen of de praktijk gaat veranderen, aangezien de grondoorzaken niet worden aangepakt en partijen slechts beperkt reflecteren op hun eigen rol in het ontstaan van complexe regelgeving. Ook gaan ze niet in op de pijnlijke keuzes die vereenvoudiging vereist.
Uit een analyse van de verkiezingsprogramma’s van VVD, PVV, BBB, JA21, NSC, GL-PVDA, D66, CU, CDA, SP blijkt het thema vereenvoudiging van wet- en regelgeving voor alle partijen een belangrijk thema. Rechtse partijen benadrukken vooral het verminderen van regels en bureaucratie met focus op woningbouw en zorg. Partijen op links zijn vooral gericht op wet- en regelgeving eenvoudiger maken voor burgers. En middenpartijen focussen op uitvoerbaarheid van wet- en regelgeving. Dit complexe stelsel van toeslagen en regelingen is echter ontstaan doordat de politiek wetgeving gebruikt om de maatschappij tot in detail te regelen vanuit een maakbaarheidsgedachte. Denk aan amendementen op wetgeving om allerlei minimale koopkrachteffecten voor specifieke doelgroepen te repareren. Reflectie ontbreekt op de eigen rol. Zo komt uit de verkiezingsprogramma’s naar voren dat er eindelijk breed draagvlak is voor het vereenvoudigen of afschaffen van het toeslagenstelsel. Tegelijkertijd stellen meerdere partijen een nieuwe toeslag voor, namelijk de energietoeslag voor huishoudens met hoge energielasten. Precies waar het de afgelopen jaren in de praktijk is misgegaan en vereenvoudiging niet lukt. Politiek en departementen houden zich liever bezig met nieuw beleid dan met het opschonen van huidige wet- en regelgeving.
Vereenvoudiging van het toeslagenstelsel betekent bovendien dat sommige doelgroepen erop achteruitgaan. Die pijn komt niet naar voren in de verkiezingsprogramma’s, daarin gaat alle aandacht uit naar de positieve kanten. Deze omissie zal besluitvorming over vereenvoudiging van het toeslagenstelsel na de verkiezingen bemoeilijken. Daar komt bij dat politieke partijen in hun verkiezingsprogramma’s weliswaar oproepen tot regelingen die uitgaan van vertrouwen, maar niet de onderliggende oorzaken adresseren. Namelijk de Haagse vooroordelen over burgers die gebruik maken van regelingen. Een van de hardnekkigste vooroordelen is ‘ze kunnen wel, maar willen niet’. Willen is echter niet het probleem. Burgers in een kwetsbare situatie hebben gewoonweg niet de vaardigheden en het netwerk om eruit te komen. Bovendien heeft de politiek het door de complexiteit heel moeilijk gemaakt om de afhankelijkheid van regelingen af te bouwen. Met als gevolg dat veel burgers verstrikt zijn geraakt in het sociale vangnet van de overheid. Een grote groep is zelfs afgehaakt, en wantrouwt nu de overheid. Zij maken geen gebruik van beschikbare regelingen, omdat ze liever leven onder het bestaansminimum dan afhankelijk te zijn van de overheid.
Omgekeerd heerst eenzelfde vooroordeel over de overheid: ‘ze kunnen wel maar willen niet, omdat ze alleen bezig zijn met hun eigen belangen en ideologieën’. Ook dat klopt niet. In de verkiezingsprogramma’s worden vanuit goede intenties allerlei initiatieven en regelingen voorgesteld om burgers te helpen. De overheid blijkt echter onvoldoende in staat om daadwerkelijk te vereenvoudigen en vanuit vertrouwen wetgeving op te stellen. Het is hoog tijd dat Den Haag dit gaat erkennen, van houding verandert en meer luistert. En niet alleen doet wat de politiek vanuit eigen perspectief goed acht voor de ander.
Wat is dan nodig om die goede intenties voor vereenvoudiging straks in de praktijk daadwerkelijk te realiseren? Redenerend vanuit de genoemde grondoorzaken, volgen hier drie adviezen voor de politiek om na de verkiezingen mee aan de slag te gaan:
- Ontwikkel bewustzijn dat de eigen regeldrift en vooroordelen de veroorzakers zijn van complexe wet- en regelgeving die de burger wantrouwt. Ontwerp de benodigde vereenvoudiging samen met de doelgroep en de uitvoering. Regel de uitvoering niet dicht; ontwikkel regelgeving voor 80% van de gevallen en bied overheidsprofessionals ruimte om in interactie met burgers de 20% in te vullen.
- Vertel het eerlijke verhaal dat niet iedereen er qua koopkracht op vooruitgaat bij hervorming van het toeslagenstelsel, en durf pijnlijke keuzes te maken. Redeneer vanuit brede publieke belang, en weersta de verleiding om voor specifieke doelgroepen financiële consequenties te repareren en uitzonderingen te maken.
- Richt je primair op opschonen en vereenvoudiging van bestaande regelingen in plaats van nieuwe regelingen optuigen. Bouw ritmes in voor vereenvoudiging om het onderwerp bovenaan de agenda te houden. Bijvoorbeeld door een jaarlijkse dag voor de vereenvoudiging. Een oplossing die de Inspectie belastingen, toeslagen en douane eerder heeft voorgesteld en die meerdere partijen nu in hun verkiezingsprogramma hebben opgenomen.