Besturen met een vleugje activisme | Berenschot blog

Mariëtte is geboren en opgegroeid in Amsterdam-West, in een periode dat het niet vanzelfsprekend was dat vrouwen konden werken of voor zichzelf zorgen. Haar ene opa had een herenkapperszaak met één stoel, haar andere opa liep op straat met een melkkar. Haar vader werkte hard om de studies van zijn kinderen te betalen. Mannen zagen een werkende vrouw destijds als hun eigen tekortkoming, alsof ze niet in staat waren voor hun vrouw te zorgen. Mariëtte was de eerste in het gezin die mocht studeren, een unicum in die tijd. Haar drijfveren zijn ook duidelijk gevormd door haar zeven jaar oudere broer Koos, die met autisme leeft. Zeer getalenteerd, en tegelijk erg stil van karakter. Een kansloze positie in de tijd waarin hij opgroeide. Hij kreeg op de basisschool een 0 voor gedrag en een 0 voor vlijt, want, zo stond in het rapport: “We ‘zien’ Koos niet.” Hij zakte voor zijn mondelinge mulo-examen omdat hij dichtklapte. Pas veel later, op de sociale werkplaats, kwam hij tot zijn recht toen zijn aandoening eindelijk werd herkend.

De jonge jaren van Mariëtte hebben haar levenslange motivatie gevormd om de status quo ter discussie te durven stellen, te streven naar gelijkwaardigheid voor alle mensen en zich daar persoonlijk hard voor te willen maken. Ze heeft leren knokken en incasseren en persoonlijk ervaren dat je als vrouw tweemaal zo hard je best moet doen om je te bewijzen. In haar studententijd voelde Mariëtte zich thuis bij de beweging van POF-vrouwen: Pragmatisch Opportunistisch Feminisme, die als doel hadden om een gelijkwaardige positie voor vrouwen te bewerkstelligen. Met een vleugje Amsterdamse brille: mannen mochten wel de deur openhouden, maar daar bleef het bij.

Na de havo volgde zij de tweedegraads lerarenopleiding Nederlands om erna haar doctoraalexamen Algemene Taalwetenschappen te behalen. Inmiddels heeft zij van de universiteit Tilburg een eredoctoraat ontvangen, mede vanwege de maatschappelijke waarde van haar werk als voorzitter van de Sociaal Economische Raad (SER). Tijdens haar studie was ze voorzitter van het Landelijk Overleg van de studenten van de Leraren Opleidingen (LOLO). Dat betekende dat ze op haar negentiende met scholen aan het onderhandelen was over de bijdrage aan het LOLO; ze kan nog met veel plezier terugdenken aan het toen behaalde onderhandelingsresultaat: 1 gulden bijdrage per student. Dit leek haar toenmalige gesprekspartners een bescheiden bedrag, maar het maakte haar organisatie tot de rijkste studentenorganisatie van dat moment. Handigheid en zaken praktisch maken komen haar tot op de dag van vandaag goed van pas. In 1983 was Mariëtte medeoprichter en eerste voorzitter van de LSVb, de Landelijke Studentenvakbond. Vanaf 1984 werd ze actief binnen de Partij van de Arbeid, aanvankelijk in Amsterdam, later in Maassluis en het gewest Zuid-Holland. In 1995 trad ze toe tot het landelijk partijbestuur en vanaf 1998 was Mariëtte lid van de Tweede Kamer. Haar leiderschap heeft zich praktisch gevormd, waarbij ze ook altijd het grote belang van onderwijs en ontwikkeling heeft gezien, enorm gedreven is vanuit de opgave en dit in een unieke context heeft ontwikkeld.

Leiderschap gaat Mariëtte van nature goed af; en gecombineerd met de eerdergenoemde motivatie is ze op veel plaatsen voorzitter (geweest): van de integratie van de Rooie Vrouwen in het partijbestuur van de PvdA, als vicevoorzitter en later voorzitter van het landelijk partijbestuur van de PvdA, ondervoorzitter van het presidium van de Tweede Kamer, voorzitter van de fractie, voorzitter van de Vaste Kamercommissie van Economische Zaken, van 2014 tot 2022 voorzitter van de SER, in 2021 informateur en sinds 2022 de Nederlandse regeringscommissaris seksueel grensoverschrijdend gedrag en seksueel geweld. In 2025 is haar aanstelling verlengd tot 2027. 

Voor Mariëtte is de leiding hebben zeker geen doel op zich, maar meer de resultante van haar natuurlijke neiging om het voortouw te nemen. Ze redeneert vanuit een opgave, die vorm en inhoud moet krijgen, waaromheen mensen worden georganiseerd. Bestuurlijk is ze inmiddels door de wol geverfd, maar nog altijd is een vleugje activisme merkbaar. Dit betreft zowel de bevlogenheid en de betrokkenheid bij de opgave als het vermogen zaken praktisch te maken én waar nodig het scherpe randje op te zoeken. Haar recente rol als voorzitter van de Commissie Toeslagen en Uithuisplaatsingen is hiervan een mooi voorbeeld. De commissie onderzocht de gevolgen van de uithuisplaatsingen op het leven van kinderen en ouders gedupeerd door de toeslagenaffaire. Voor het onderzoek is met veel kinderen, ouders en hulpverleners gesproken. De conclusies en aanbevelingen staan in het rapport ‘Erfenis van onrecht. De blijvende impact van de toeslagenaffaire op het leven van uit huis geplaatste kinderen’. Met een handelingsperspectief voor bestuur en politiek, maar ook met een heel menselijk en vaak indringend gezicht van de gedupeerden. Individuele gesprekken met ervaringsdeskundigen die haar niet in de koude kleren gingen zitten. Waar ze na afloop stil van was, maar ook strijdbaar. Heftige verhalen met veel impact, daar móet iets mee gedaan worden.

De basis voor haar huidige rol als regeringscommissaris ligt bij haar periode bij de SER: het polderadvieshuis van werknemers- en werkgeversorganisaties en van de wetenschap met 22 onafhankelijke kroonleden. Er is soms kritiek op dat polderen, omdat het tot te veel compromissen zou leiden. Haar opdracht was: verjonging, verbreding en de S van sociaaleconomisch meer centraal stellen. Ze voegde daar zelf diversiteit en inclusie aan toe. Dit met als insteek dat er balans moet zijn in de aandacht voor sociaal en economisch beleid, en daar wilde ze de samenleving bij betrekken. 

Zo leerde ze hoe vanuit een adviesrol beweging te creëren en heeft ze een aantal adviezen over gelijke behandeling uitgebracht. Dit met vooral oog voor de juridische kant van gelijkwaardigheid, terwijl een gedragsverandering nodig was en is om daadwerkelijk zaken voor elkaar te krijgen. In de psychologie begint gedragsverandering vaak met een trigger. In dit geval was de trigger de media-aandacht van BOOS voor talentenjacht The Voice of Holland en de seksuele schandalen daaromtrent. Vanwege de diverse misstanden besloot het toenmalige kabinet tot het instellen van een onafhankelijke regeringscommissaris om het kabinet gevraagd en ongevraagd te adviseren over maatregelen die nodig zijn om seksueel grensoverschrijdend gedrag en seksueel geweld tegen te gaan. Met name de rol als herkenbaar boegbeeld en aanjager voor de benodigde cultuurverandering in de maatschappij is Mariëtte op het lijf geschreven.

Met een klein team, aanvankelijk vier mensen en nu zestien, zet zij zich als onafhankelijk regeringscommissaris in om een cultuurverandering te realiseren waarin respect voor grenzen centraal staat. De normstelling in de maatschappij verschuift langzaam, maar soms kan het snel gaan, zoals bijvoorbeeld de Zwartepietendiscussie heeft bewezen. Na jarenlang sluimeren kantelt er iets, wat overigens nog veel aandacht blijft vragen om een terugval in oude gewoonten te voorkomen. Het aanvoelen of soms creëren van dit soort dijkdoorbraken, is essentieel om een cultuurverandering op zo’n lastig dossier als grensoverschrijdend gedrag te bereiken. Met het team heeft Mariëtte goed nagedacht hoe dit debat te voeren, en ook daar ligt een gedegen plan mét een vleugje activisme aan ten grondslag. Een aantal bouwstenen:

• Een Nationaal Actieprogramma waarin vier ministeries de krachten bundelen, en waarin relationele en seksuele voorlichting en onderwijs een belangrijke rol spelen.
• Borging in wet- en regelgeving, zoals het wetsvoorstel verplichte gedragscode.
• Een online tool waarmee de aanpak van seksueel grensoverschrijdend gedrag toegankelijk wordt gemaakt voor organisaties en waarmee ze gestimuleerd worden te werken aan de omgangscultuur, de organisatiestructuur en het ondersteunend systeem zoals meldpunten en vertrouwenspersonen.
• Het steeds betrekken en activeren van nieuwe sectoren: van het hoger onderwijs tot de reisbranche en het studentenleven.
• Zichtbaarheid van Mariëtte op vele podia met een prikkelend verhaal, alsmede het in stelling brengen van gezichtsbepalende Nederlanders, zoals leden van het Koninklijk Huis.

Mariëtte en haar team huizen in bij het Ministerie van OCW; Emancipatiezaken is daar ondergebracht bij de staatssecretaris. Kenmerkend voor Mariëtte en haar team is het vele pionierswerk in de aanpak: voor dergelijke complexe maatschappelijke vraagstukken ligt geen draaiboek klaar. De combinatie van de grote lijnen zien én zaken praktisch maken, blijft ook hier de rode draad. En zaken uitproberen, ook niet bang zijn om de strategie aan te passen als iets niet werkt of de omstandigheden veranderen. Mariëtte maakte de afgelopen tijd met vele betrokkenen een analyse van wat nodig is om seksueel grensoverschrijdend gedrag tegen te gaan, organiseerde verdiepingssessies op thema’s, waarin wetenschappelijke inzichten worden verbonden met praktijkervaringen, om tot goede adviezen en een gedragen cultuurverandering te kunnen komen. Ze kiest deze aanpak omdat het verbindt, én omdat het gezamenlijk aanboren van creativiteit enorm helpt bij het pionieren. Leiderschap buiten de gebaande paden stelt bijzondere eisen, en dat geldt ook voor de flexibiliteit, diversiteit en visie van je team.

Essentieel voor het leiderschap van Mariëtte is dat ze uitgaat van vertrouwen in mensen. Binnen onze maatschappij is veel gebaseerd op controle, het voorkomen van fraude, beducht zijn voor slechte bedoelingen, etc. Uitgaan van vertrouwen en dit ook aan mensen geven is de basis, zelfs als dit zo nu en dan wordt beschaamd. Mariëtte is van nature optimistisch en slaagt erin om ook als het tegenzit vanuit een positief mensbeeld te blijven werken, met een koel hoofd, een warm hart en een sterk moreel kompas. Weerstand is een integraal onderdeel van cultuurverandering, ziet ze dagelijks. Vaak in de vorm van uitspraken als: ‘De aandacht voor seksueel grensoverschrijdend gedrag slaat door’ of ‘Ik durf niet meer met een vrouw in de lift, omdat ik vals beschuldigd kan worden’. Hoewel de omvang en impact van seksueel grensoverschrijdend gedrag (een op de twee vrouwen en een op de vijf mannen maakt het mee, en het wordt vaak gebagatelliseerd en niet serieus genomen) haaks staan op deze opmerkingen, ziet Mariëtte weerstand als een uitnodiging tot gesprek. Het tweede seizoen van haar podcast Alles op Tafel, die ze samen met cabaretier en stand-upcomedian Jörgen Raymann maakt, gaat dan ook juist over die weerstand en over wat er nog wél kan. 

Een ander belangrijk kompas vormt intuïtie. Het aanvoelen van de maatschappelijke onderstroom, inschatten waar en wanneer doorbraken mogelijk zijn en mensen lezen. In de ervaring van Mariëtte is hierin naast aanleg ook veel aan te leren. Dankzij de enorme verscheidenheid aan zowel mensen als vraagstukken die ze in haar loopbaan is tegengekomen, durft ze op haar intuïtie te varen als het om belangrijke beslissingen gaat.

We komen te spreken over de verschillen tussen mannen en vrouwen. Mariëtte heeft een anekdote die ze na vele jaren nog altijd niet helemaal intuïtief kan duiden. De aanleiding was dat – in haar politieke loopbaan – een collega een interne verkiezing had gewonnen, wat tot gevolg had dat Mariëtte uit een bestuur stapte. De nieuwe voorzitter vroeg een goede persoonlijke vriendin van Mariëtte om haar plek in te nemen. Dit weigerde die vriendin uit loyaliteit naar Mariëtte, wat laatstgenoemde gewaardeerd heeft. Toen zij dit verhaal aan een mannelijke collega vertelde, antwoordde deze dat hij de plek in het bestuur zelf wél zou hebben ingenomen, en die functie gebruikt zou hebben om Mariëtte in positie te brengen om terug te komen – een win-win. De handigheid van de man versus de oprechtheid van de vrouw. De verschillen zullen blijven, de uitdaging is om ze te verbinden.

Veel van de leiderschapsfilosofie van Mariëtte is benoemd: een drijfveer voor gelijkwaardigheid van mensen, respectvol met elkaar omgaan, het voortouw nemen om zaken op te lossen, bestuurlijke oplossingen vinden mét het haar kenmerkende activistische randje. Tegenwoordig iets meer verstopt dan vroeger, maar nog altijd aanwezig. Zaken organiseren, vorm, inhoud en mensen dezelfde richting op krijgen. Vertrouwen en intuïtie als bakens in de samenwerking met mensen. We leven in een gepolariseerde samenleving die omringd is door geopolitieke spanningen. Zijn we er dan met deze mix van kwaliteiten?

Mariëtte noemt er nog één: verbindend leiderschap. Niet mensen afwijzen of uit elkaar spelen en niet de dingen op dezelfde manier blijven doen. Veel krachten in de onderstroom willen het goede doen, een deel weet niet hoe. Dus maak het behapbaar en praktisch. Blijf je afvragen hoe het bij de mensen thuis gaat en praat direct met de mensen die het betreft. Zeker bij het terugdringen van grensoverschrijdend gedrag en het bereiken van de onderliggende cultuurverandering is aanspreken en elkaar zien nodig. Seksueel grensoverschrijdend gedrag laat vaak diepe sporen na, die soms een leven lang van invloed blijven. Daarom is het zaak elkaar te blijven aanspreken. Taal is daarin enorm belangrijk. Mariëtte werd in de krant door een vooraanstaand lid uit de ‘polder’ liefkozend ‘ons eigen dwingelandje’ genoemd. De vrouwenbeweging viel over hem heen. Ondergetekende werd er bij een boekpresentatie door Mariëtte op gewezen dat het gebruik van het woord ‘werkje’ over andermans boek als neerbuigend kan worden ervaren. Er blijft behoefte aan verbindend leiderschap. Mariëtte bewijst dat zelf dagelijks en zal zich daar – in welke toekomstige rol dan ook – voor blijven inzetten.

Fotocredits: Manon van der Zwaal

Hans van der Molen is directievoorzitter van Berenschot Groep en heeft ruim 35 jaar ervaring als adviseur, directeur en toezichthouder. In deze blogs bespreekt hij verschillende aspecten van leiderschap met aansprekende gesprekspartners uit onderwijs, overheid en bedrijfsleven.